16/01/2014
Hoa Ban là một lễ hội lớn của các đồng bào tộc dân thiểu số Tây Bắc đặc biệt cho các tôc dân ít người là Thái Đen , Thái Trắng … hai tỉnh mới- cũ Điện Biên và Lai Châu ( tham chiếu bài tỉnh Lai Châu tháng 3 năm 2013 ). Nhưng hoa ban không đương nhiên là cây hoa riêng đặc thù cho Tây Bắc Việt Nam. Vì nay đã định danh gần 40 lòai – species của tông Bauhinia, từ Bắc vào Nam. Từ Việt cho Bauhinia ở miền Bắc là Hoa Ban ; còn ở miền Nam là Móng Bò, vì lá có hai tiểu diệp dính nhau, hình móng trâu bò. Thật tế thì hoa ban – móng bò đã được sử duụng nhiều làm cây hoa cảnh ở các vùng Âu Mỹ , như ở Hạ Uy Di , California, Arizona, Louisiana, Texas , Florida … Hoa Kỳ, cũng như ở Ấn Độ dưới tên là hoa Núi Mun Đen Mountain Ebony, Karchna ở Hồi Quốc , và ở miền Đông Nam Trung Quốc ,đặc biệt ở Hồng Kông ( lòai Bauhinia blakeana ) .
Đại mộc hoa Ban , hoa Móng bò, hoa Lan cây mộc( Orchid Flower trees)
Bauhinia là tên phát sinh từ hai nhà thực vật anh em Bauhin dân Pháp Thụy Sĩ. Tông Bauhinia là một tông của họ phụ Điệp Caesalpinoideae thuộc họ Đậu – Fabaceae hay Leguminosae ; ở Việt Nam điểm danh được 40 lòai, gồm nhiều lòai đại mộc , có khi cao hơn 16- 17m , tiểu mộc – 1- 7m hay dây leo to, nhỏ . Lòai được kể ra nhiều ở Miền Bắc là Hoa Ban sọc Orchid tree Bauhinia variegata L. , một đại mộc cao 6- 15 m , lá rụng theo mùa , phiến lá xanh lợt mặt trên không lông , mặt dưới có một ít lông; chùm dài 20 -30cm, hoa to, đài lá có 5 răng, cánh hoa to trắng hay đỏ hơi tím có sọc đậm dài 5cm, trái dẹp . Tuy nguyên thủy mọc ở Lai Châu , Điên Biên ở rừng thay lá cao độ 500- 1500 m, nhưng sau đó đều có trồng ở Hà Nội và Sài Gòn. Một lòai móng bò đại mộc nguồn gốc Mỹ châu nhiệt đới đã được Pháp đem về trồng ở vùng Sài Gòn , vì lá lạ và hoa cũng màu lạ là Bauhinia monnandra Kurtz là móng bò đơn hùng , hoa cánh hường -pink hay vàng có đốm đỏ . Móng bò chùm hoa vàng Bauhinia ravemosa Lamk. cũng là một đại mộc cao đến 15 – 16m , mọc ở các rừng dầu bình nguyên , Đắc Lắc , Cà Ná – Phan Rang. Một móng bò đại mộc khác, cây còn cao hơn nữa 17- 18m, cánh hoa trắng, trái dài như rắn và lại biệt chu ( cây mẹ hoa cái và cây cha hoa đực khác nhau ) là Móng bò Tai voi Bauhinia malabarica Roxb. , rừng dày thay lá từ Quảng Trị đến Tây Ninh, Đồng Nai , Bà Rịa . Cũng biệt chu . Đại mộc Móng bò đài túi Bauhinia saccocalyx Pierre, cánh hoa trắng hay ửng hường cũng là đại mộc biệt chu , lá non và hoa ăn được, ở rừng thay lá Quảng Trị cao độ 300 – 800m.
Tiểu mộc , dây leo bò lớn nhỏ Móng Bò màu sắc đa dạng hơn
Nhóm Móng Bò- Lan Cây thân , tiểu mộc , dây leo bò , trườn to nhỏ, thơm thơm ít nhiều , thì muôn sắc hơn, chứa đủ màu từ trắng ,vàng , hường , đỏ , đỏ magenta – fuchsin, tím , tím hoa cà- mauve, đến sọc màu hay ửng màu. Loai cho hoa trắng , trồng nhiều ở ngọai quốc tiểu mộc cao đến 3m là Móng Bò lùn Bauhinia acuminata L. , gốc Mã Lai Á, trồng nhiều ở Hà Nội, Sài Gòn, Biên Hòa . Tiểu mộc cao 3m Móng Bò lông phún Bauhinia hirsuta Weinmann ở rừng thay lá cao độ thấp Hà Bắc , Bình Trị Thiên, Đắc Lắc , Thuận Hải , sông Bé cũng có hoa trắng ở nách lá ,chùm ngắn . Tiểu mộc leo hoa trắng hay Móng bò Champion Bauhinia champonii Benth . cũng được phổ biến ở nước ngoài . Dây leo Móng Bò mốc Bauhinia glauca Benth cũng có hoa trắng ,nhưng lông hoe ở mặt ngòai, tìm thấy ở ven rừng còi đến cao độ 1500 m từ Vinh đến Phan Rang , Bảo Lộc . Dây leo trường hoa Ban hay Móng Bò đen đen đo đỏ Bauhinia ornata var balansae ở rừng thưa Hòang Liên Sơn , Hòa Bình , Hà Sơn Bình cũng có hoa trắng . Hoa Ban – Móng Bò lá hoa vàng kim Bauhinia aureifolia không thấy ghi danh ở Viêt Nam . Nhưng tiểu mộc cao đến 3m Móng Bò vàng, hoa vàng tươi Bauhinia tomentosa đã được trồng ở Sài gòn. Móng bò leo dây to , thân gìa dẹp , dạng thang của khỉ leo Bauhinia scandens L. var horsefieldii , cánh hoa trăng trắng , vàng vàng ở rừng luôn luôn xanh ven suối đến 700m từ Sơn La đến Thuận Hải. Móng Bò Hậu Giang Bauhinia bassacensis Pierre, trồng khá nhiều ở HậuGiang sông Bassac ,hoa vàng vàng tái xanh, tìm thấy ở rừng dầu – Dipterocarpus gần biển Hòang Liên Sơn , Vũng Tàu , Phú Quốc . Dây trường to hoa nhung đỏ điều là Móng Bò đỏ , Mấu tràm Bauhinia cardinal Pierre, tìm thấy ở rừng dày dưới 1500m từ Vĩnh Phú qua Đà Lạt, Tây Ninh , Định Quán đến Minh Hải, trục chùm đỏ , cọng hoa đỏ, đài đỏ. Dây leo Móng Bò Quạch – Mấu Bauhinia Khasiana cũng có cánh hoa đỏ, mọc ở rừng thưa từ Vĩnh Phú đến Bảo Lộc; Tiểu mộc leo cao , có mấu Móng Bò hoa đỏ Bauhinia occinea subspecies coccinea cánh hoa đỏ ( lòai phụ -subspecies tonkinensis lại có cánh hoa trăng trắng hay ửng hường ) . Móng Bò phượng vĩ đỏ Bauhinia mastipoda Pierre là một tiểu mộc dây leo cao 2-3m, hoa đỏ dài như hoa phượng ở trảng , ven rừng dựa biển từ Đà Nẳng đến Nha Trang . Móng Bò thừng Bauhinia lorantha Pierre ởrừng Kontum cao độ 800 – 1400m là một dây leo dài 20m ,lá mặt dưới có lông nhung đỏ, cánh hoa màu đỏ khá to . Không thấy nói đến Móng Bò hoa đỏ lòai Bauhinia galpipnii, cũng hư lòai hoa màu cam Bauhinia bidentata . Nhưng lại có Móng Bò mấu Bauhinia clemensiorum Merr. cánh hoa màu hường, trái đen như dầu hắc, mọc ở ven rừng Bình Trị Thiên, Quảng Nam – Quảng Ngãi; Dây leo Móng Bò Tông Bao Bauhinia involucrans Gagn. hoa hường hường mọc ở ven rạch cao độ 800m vùng Bảo Lộc . Cũng nên không quên Móng Bò Xanh Bauhi nia viridescens Desv., hoa xanh xanh mọc ở rừng thưa cao độ đến 900m ở Hà Sơn Bình , Nghệ Tỉnh, Bình T rị Thiên, Thuận Hải, lá- trái đều ăn được; Móng Bò curtis Bauhinia curtisiii Prain cánh hoa cũng xanh xanh , mọc ở ven rừng đến 500m ở Bình Trị Thiên, Phú Khánh , Thuận Hải , Đồng Nai , than làm dây thừng rất tốt; lòai Móng Bò cánh dơi Bauhinia bracteata Baker hoa cũng xanh xanh, mọc ven rừng, dựa đường bình nguyên từ Lạng Sơn đến Minh Hải; Móng Bò Đà Nẳng – Làu Máu Bauhinia touranensis Gagn hòa vàng xanh mọc ở Lai Châu , Hòang Liên Sơn, Hà Tuyên đến Quảng Nam – Đà Nẳng- Quảng Ngãi; Móng bò đài nhọn Bauhinia oxysepala Gagn. cánh hoa xanh lòai Móng Bò tìm thấy duy nhất trên đá vôi ở Thanh Hóa , Hà Sơn Bình .. .
( Irvine , Nam Ca Li ngày 24 tháng 12 năm 2013 )
