K A B U L CÒN KHÓI MÙ
Chuyên Gia Phạm Thanh Khâm

Người Bị Bắt Cóc Được Giải Cứu:

Tiếp theo lời kêu gọi của Đức Giáo Hoàng và sau 24 ngày bị bắt cóc, nữ nhân viên người Ý làm việc cho cơ quan quốc tế CARE được giải cứu tại thủ đô Kabul. Ông Bộ Trưởng Bộ Nội Vụ Ali Ahmad Jalali lên đài truyền hình loan báo chi tiết lúc 9 giờ tối ngày 9/6/2005. Ngay sau đó, Cô được Thủ Tướng Ý và gia đình của Cô đến sân bay La-Mã chào đón người con của đất nước này trở về nhà. Thủ đô của A-Phú-Hãn vẫn còn nhiều bất trắc dành cho người ngoại quốc, đặc biệt đối với người Mỹ. Nhóm chúng tôi tiếp tục bị “cấm túc”. Ảnh bên dưới minh họa giờ ăn trưa tại bàn viết, và giờ giải lao của nhóm trong văn phòng chật hẹp được canh gác cẩn mật.

Đồng nghiệp John Jedryk và tôi ăn trưa tại bàn viết. Ảnh chụp ngày 07-6-2005

Không có bánh sinh nhựt và đèn cầy nhóm chuyên gia tặng bài "Happy Birth Day" cho đồng nghiệp Dick Miller (hàng đầu bên mặt) và tôi. Hàng sau từ trái sang phải: đồng nghiệp John Jedryk, Haress Abawi (đứng), nữ đồng nghiệp Bernadette Gonzales, John Noer.

Ảnh chụp ngày 08-6-2005.

Tiếp Tục Hội Họp Làm Việc:

Tôi đã có ba chuyến đi A-Phú-Hãn, chuyến đầu tiên làm việc với Bộ Nông Nghiệp. Mở đầu buổi họp tại Bộ này với 12,000 nhân viên hồi tháng 9, 2004, tôi bắt đầu làm quen với các nghi lễ Hồi Giáo. Ông Thứ Trưởng đọc kinh Quran. Hội trường cầu nguyện trong 10 phút. Chủ tọa giới thiệu tôi với hội thảo viên bằng tiếng Dari. Tôi chào họ bằng cánh tay mặt đưa cao. Một tiếng nói vọng từ góc phòng xa bằng Anh Ngữ hỏi tôi trong 20 nước đi làm việc nước nào nghèo nhứt. Tôi chỉ trả lời bằng một nụ cười. Họ có thiện cảm với tôi ngay từ lúc đầu vì biết tôi cùng sinh ra từ một nước nghèo có chiến tranh trên 20 năm, có người tỵ nạn sống lưu vong, v.v. Với râu tóc đổi màu của người sắp về hưu, có lẽ tôi là người cao niên nhất trong hội trường. Buổi hội thảo thực sôi động về chương trình cải tổ nền hành chánh của quốc gia này. Tôi cũng có những buổi hội thảo tương tự tại các phủ bộ khác nhưng số hội thảo viên ít hơn (Bộ Năng Lượng và Thủy Điện, Bộ Bài Trừ Ma Túy, Cơ Quan Độc Lập Bảo Vệ Môi Trường).

Những Ngày Lễ Lớn:

Giữa tháng 9 âm lịch mỗi năm là ngày bắt đầu một tháng kiêng ăn (Ramadan) cho một tỉ tín đồ Hồi giáo trên thế giới. Chuyến công tác này của tôi lại nhằm vào mùa lễ Ramadan năm 2004 (từ 15-10-2004 đến 15-11-2004: ngày dương lịch thay đổi mỗi năm dựa theo vầng trăng tháng 9 âm lịch). Tất cả tiệm ăn ở Kabul và trên toàn lãnh thổ đều đóng cửa. Khi mặt trời lên đến khi lặn, tín hữu không ăn hay uống. Mỗi đêm cầu nguyện đọc 1/30 kinh Quran để vào ngày thứ 30 cầu nguyện đọc xong quyển kinh gọi là Taraweeh. Sáng sớm trước khi mặt trời mọc, gia đình có thể ăn sáng gọi là suhoor, khi mặt trời lặn, gia đình thường ăn chà là, nước ngọt gọi là iftar. Ở Kabul, mỗi sáng có một tiếng súng cối từ đồi Sher Darwaza báo hiệu bắt đầu giờ kiêng ăn. Ở tỉnh, đền thờ Hồi giáo cho phát loa báo giờ bắt đầu.

Cuối tháng lễ Ramadan là ngày lễ Eid-el Ritr, mọi người ăn mặc đồ mới thăm gia đình, bạn bè, tiệc tùng ăn uống, chia xẻ cho kẻ nghèo khó, sau một tháng kiêng ăn. Vào tháng 12 một ngày lễ quan trọng khác, Eid Adha (Feast of Sacrifice), công sở đóng cửa để tín hữu đi đọc kinh cầu nguyện tại đền Hồi giáo. Lễ sinh nhựt Mawleed al Nabi của Thánh Muhammad vào ngày thứ 12 của tháng Rabi al-Awal trong lịch Hồi giáo (giữa tháng 3 và 5). Ngày quốc lễ (National Day) hàng năm là 19/8, đánh dấu ngày độc lập từ Anh Quốc.

Tục Lệ Tốn Kém:

Trong một bài trước (Vài Tản Mạn Về Nước A-Phú-Hãn), tôi có đề cập về việc làm mai cho nhà trai xứ này. Thực trạng sau đây đang làm khổ sở các chàng trai đã làm lễ đính hôn: tiền quà cáp cho vợ, nhà vợ tương lai và tiền để làm lễ cưới. Anh Hasmat là người thông dịch của tôi từ tháng 9, 2004. Anh sắp làm lễ cưới. Đang kiếm gần đủ số tiền phải chi cho đám cưới khoảng 5,000 đô la. Lương hàng tháng của anh lãnh được 200 đô la. Thời gian từ ngày đám hỏi đến ngày đám cưới được kéo dài trong khoảng vài tuần đến vài năm. Ngày cưới còn có thể co dãn, nhưng lễ lộc mang tới nhà vợ tương lai không thể tránh được trong các ngày lễ Eid-el Titr, Barati, Eid Adha và ngày Tết Now Ruz của A-Phú-Hãn (21 tháng 3).

Anh Hashmat tính trong 4 ngày lễ phải cho quà này, dù túng tới đâu cũng phải chạy cho ra từ 100 đô la đến 250 đô la. Ngày xưa (40 năm trước), cậu của anh chỉ tốn một con cừu và ba gói nho khô nhỏ khoảng trên mười đô la. Nhà mợ của anh còn đàn (loại nhạc cụ có tên là dira: a tamboring-like instrument) cho cậu anh nghe bù lại công lặn lội mang quà cáp lại. Ngày nay, chàng rể tương lai không những phải tự động nhớ mang quà cho, thấy có vẻ chậm trễ nhà vợ tương lai gọi nhắc nhở trực tiếp. Nếu vì lý do vét hết hồ bao và vay mượn bạn bè không đủ: anh chồng tương lai không có quà. Tai họa đến không những cho anh mà ngay đến vợ tương lai cũng bị “mất mặt”, mất uy tín với gia đình và họ hàng. Những chàng trai nghèo kiết hay làm công thợ thu nhập không tới 30 đô la mỗi tháng, chuyện đi hỏi vợ chỉ là giấc mơ.

Kẻ Có Người Không:

Năm 2003, theo tài liệu của Liên Hiệp Quốc (Office on Drugs and Crime), lợi tức do á phiện mang vào quốc gia A Phú Hãn là 4.8 tỉ đô la, tiền viện trợ từ bên ngoài đến là 2.8 tỉ đô-la. Theo tài liệu tổng kết cùng năm của Los Angeles Times 4/10/2004, lợi tức từ sản xuất, biến chế và đường dây vận chuyển á phiện đã mang lại cho xứ này 52% tổng sản lượng quốc nội (GDP). Ở Kabul, khi thấy một tòa nhà mới mọc lên, dân ngoài phố đều phát biểu cả quyết đó là tiền á phiện.

A Phú Hãn được xếp vào danh sách các nước nghèo nhứt thế giới. Nạn hành khất không thể tránh được. Nhưng khi thấy một bà già dân du mục (Kutchies) đi lang thang dọc đường phố bán thịt dê cừu ở Kabul xin thực phẩm dư thừa độ nhựt, tôi đã thấy điều nghịch lý của chiến tranh. Chiến tranh và hạn hán đã đưa những người Kutchies mất hết hoặc từ 70% đàn súc của họ. Năm 2002 cộng đồng quốc tế đã giúp đưa vào 2.3 triệu tấn lúa mì. Số lượng thực phẩm nhập cảng mỗi năm mỗi tăng, trong khi chuyên viên Bộ Nông Nghiệp và tôi vừa soạn xong phương thức và tiêu chuẩn kiểm soát phẩm chất thực phẩm dày 30 trang cho thời kỳ hậu chiến. Nhiều người phải làm vất vả suốt ngày mới đủ ăn cho ngày đó. Ảnh đính kèm minh họa ”The Have-not”. Mỗi sáng xe chạy nhanh đến sở làm, tôi không thấy thiếu cảnh đám người nghèo khổ bươi các đống rác thành phố để kiếm những gì còn xử dụng được.

The "Have-not".

Nước Bùn Từ Thượng Nguồn:

Xã hội nào cũng đều có những con sâu. Tôi trích đọan sau đây trong quyển “Afghanistan – State Building, Sustaining Growth and Reducing Poverty" do Ngân Hàng Thế Giới xuất bản 2005, nơi trang 60, khung 4.4:

Một cư dân khu phía Đông Kabul nói Ông đã nạp tiền hối lộ 500 đô la trước khi được phép xây căn nhà nhỏ cho gia đình Ông: 260 đô la cho cảnh sát, 240 đô la cho các viên chức sở kế hoạch thành phố.

Một người chủ cây xăng nói đã trả 4,000 đô la cho viên chức thành phố và cảnh sát khi Ông thiết lập trạm xăng.

Một giới chức cao cấp trong tối cao pháp viện nhìn nhận có hối lộ trong ngành tư pháp. Ông biện hộ rằng các chánh án ở các quốc gia tiến bộ lãnh bổng lộc cao đã giúp họ từ chối hối lộ.

Một giới chức cao cấp ở Tổng Nha Chống Tội Ác thuộc Bộ Nội Vụ nhìn nhận hối lộ đang lan tràn trong mọi công sở ở A-Phú-Hãn.

Dấu Hiệu Cải Cách:

Sau 9 tháng làm việc không ngừng nghỉ, Bộ Nông Nghiệp và Thực Phẩm đang đi vào giai đoạn thử thách khó nhất: tuyển chọn trong số 12,000 nhân viên hiện hữu để giữ lại làm việc cho một Bộ Nông Nghiệp "Mới" đáp ứng chương trình phát triển kinh tế thời hậu chiến. Đây là Bộ thí điểm đầu tiên, 28 Phủ Bộ khác cử người đến quan sát theo dõi, rút tỉa kinh nghiệm để lần lượt cải tổ hết nội các chính phủ.

Hồi cuối tháng 5, 2005, Ông Bộ Trưởng Nông Nghiệp Obaidullah Rameen mở đầu giai đoạn phỏng vấn các ứng viên tái thu dụng thuộc bộ Ông dưới sự thu hình của đài truyền hình. Các ứng viên được một uỷ ban tuyển dụng có thiết lập tiêu chuẩn đánh giá rõ ràng để chọn đúng người vào đúng việc. Đây là một phương thức mới lần đầu tiên được đem áp dụng tại A-Phú-Hãn. Ủy ban tuyển dụng tiếp tục công tác đến khi một số trong 12,000 nhân viên hiện hữu được tái tuyển dụng. Người được chọn vào công việc chỉ định sẽ lảnh lương cao hơn 5-6 lần lương cũ. Những ứng viên không được tuyển sẽ nhận 30 tháng lương (Tổng Thống Karzai chưa quyết định số tháng), họăc được gởi đi huấn luyện thêm đáp ứng nhu cầu phát triển của nhiều lãnh vực khác, hoặc được vay một số vốn ra làm ăn trong lãnh vực tư.

Từ trái sang phải: Bộ Trưởng Obaidullah Rameen của Bộ Nông Nghiệp và Thực Phẩm, Chủ tịch Jallal Gardizi của Ủy Ban Cải Tổ Hành Chánh và tôi đang ngồi quan sát uỷ ban tuyển dụng có đài truyền hình trực tiếp thông tin. Ảnh chụp ngày 28-5-2005

Ủy ban tuyển dụng đang phỏng vấn một ứng viên vào làm việc cho Bộ Nông Nghiệp "Mới".

Ảnh chụp ngày 28-5-2005

Do hậu quả chiến tranh quá lâu, số 65% công chức hiện nay sẽ lần lượt về hưu đồng loạt trong vài năm tới. Trước viễn ảnh thiếu hụt nhân viên công quyền, nhóm chuyên gia của chúng tôi đang nghiên cứu để đề nghị chính phủ tăng tuổi về hưu, đủ thời gian cho việc đào tạo người trẻ kịp ra trường thay thế người cao niên. Bài học gần nửa thế kỷ trước tại miền Nam Việt Nam đang sắp diễn ra tại miền đất này: năm vừa đúng 25 tuổi tôi đã được chỉ định thay thế người tiền nhiệm (Cụ Ngô Thành Hộ về hưu) vào chức vụ Quản Đốc Trung Tâm Thực Nghiệm Lúa ở Mỹ Tho.

Trở Về Bến Mơ

Có lẽ người đã thu vào ống kính nhiều hình ảnh của nước A-Phú Hãn là Cựu Giáo sư Kinh Tế Học Faruk Sabet, đã từng là nhà Ngoại Giao tại Liên Hiệp Quốc. Tôi chỉ gặp Ông vài giờ tại Phi trường Mazar-e-Sharif (thành phố chính của tỉnh Balkh ở phía Bắc A-Phú-Hãn) trong khi chờ máy bay đến trễ để đưa hành khách trở lại thủ đô Kabul. Ông mở đầu câu chuyện với tôi vì Ông muốn mượn chiếc điện thọai cầm tay của tôi để tìm xem cái điện thọai của Ông bỏ quên ở đâu đó. Khi biết tôi là người Việt, Ông thích thú trao đổi câu chuyện chung của hai nước Việt-A-Phú Hãn: kinh tế chỉ huy, kinh tế thị trường, v.v. Ông cho biết Ông là người A-Phú-Hãn chạy tỵ nạn qua Mỹ, đã về hưu đang sống ở Nữu Ước. Hiện nay, Ông muốn thực hiện ý nguyện cuối đời là đi khắp quê hương cũ của Ông để thu hình ảnh qua ống kính cho Hội Truyền Thông Mỹ-A Phú Hãn (Afghan-American Media Foundation). Ông giới thiệu các loại máy ảnh trong các bao hành lý. Tôi vưà thích công việc Ông đang làm, vừa ước mơ thấy có một nhóm người Việt theo đuổi thú tiêu khiển tương tự như Ông Sabet cho một Ninh-Hoà bằng hình ảnh, từ đó cho một Việt nam bằng hình ảnh. Quý Anh Chị phụ trách NinhhoaDOTcom và đồng hương Ninh-Hòa nghĩ sao?

Ngày thứ sáu weekend qua mau. Tôi phải bắt đầu ngày làm việc cho tuần lễ mới vào sáng thứ bảy. Xin hẹn quí bạn một dịp khác.

Tashakor wa Khada hafiz (Cám ơn và Tạm biệt).

Phạm Thanh Khâm
Viết tại Kabul ngày thứ sáu 10/06/2005