Khái quát

Đỗ quyên thuộc chi Rhododendron (từ tiếng Hy Lạp: rhodos “hoa hồng” và dendron “cây gỗ”, để chỉ nhóm loài cây thân gỗ có hoa màu hồng).

Nhưng trong tự nhiên hoa Đỗ quyên có rất nhiều màu sắc, từ hồng, đỏ, cam, đến vàng, trắng, chưa kể nhiều loài được lai tạo với màu sắc rất phong phú. Đây là 1 chi lớn, thuộc ngành thực vật hạt kín, nằm trong họ Đỗ quyên (Ericaceae), có số lượng lên đến 1.000 loài. Nhiều loài đỗ quyên được trồng làm cây cảnh nổi tiếng trên thế giới, một số khác được sử dụng làm dược liệu. Loài Đỗ quyên Rhododendron arboreum, có tên địa phương Lali Guras

được chọn là quốc hoa của Nepal.

Về dạng sống: phần lớn ở dạng cây bụi, hoặc cây gỗ nhỏ, ngoài ra còn tìm thấy ở dạng khí sinh (bì sinh), mọc bám vào các cây thân gỗ khác (trong rừng á nhiệt đới ẩm mát).

Đỗ quyên có phân bố rất rộng, từ Bắc Mỹ trải dài xuống Bắc Úc, ngoại trừ các vùng khô hạn, vì thế chưa tìm thấy đỗ quyên ở Nam Mỹ hay châu Phi. Thích hợp với khí hậu ôn đới và á nhiệt đới, sinh trưởng tốt ở nơi mát và ẩm. Thường xuất hiện ở các vùng núi cao, được tìm thấy ở Himalaya, Nepal … Tuy nhiên, qua các công trình nghiên cứu gần đây về sự ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến mức độ hiện diện các loài cây -ở khu vực vùng núi cao- cho thấy các vùng phân bố đang bị suy giảm dần, trong đó có các loài đỗ quyên.

Tại Việt Nam, theo thống kê chưa đầy đủ, có 29 loài đỗ quyên (Phạm Hoàng Hộ, 1999). Nghiên cứu mới đây tại Vườn quốc gia Hoàng Liên Sơn đã phát hiện ra 30 loài Đỗ quyên (Sở Khoa học & CN Lào Cai, 2011). Các công trình nghiên cứu tại các địa phương khác cũng đã ghi nhận thêm 1 số loài mới, ngoài các loài đã được công bố. Phần lớn là các loài mọc tự nhiên ở các vùng núi cao. Một vài loài được gây trồng ở dạng cây cảnh hoặc bonsai vì dáng thân đẹp và hoa có sắc màu rực rỡ.

Hoa đỗ quyên thường mọc thành chùm to; hoa tự là tán hoặc tản phòng, ở nách lá hoặc đầu cành. Hoa lưỡng tính, đài 4-5 cánh hợp gốc; tràng hợp thành ống, gồm 4-5 thùy xếp lợp, cánh hoa đôi khi có đốm (bớt) ở mặt trong. Nhị rời, thường gấp đôi số cánh tràng; bao phấn 2 ô mở lỗ. Quả nang, hạt nhỏ thường có cánh.

Đỗquyên tại Khánh Hòa

Khánh Hòa có nhiều đồi núi cao, địa hình hiểm trở và khí hậu mang nét đặc trưng của á nhiệt đới, các khu vực Hòn Bà, Hòn Giao, Vọng Phu với cao độ từ 1.000m lến đến 2.000m là vùng phân bố thích hợp cho các loài đỗ

1

quyên. Các kết quả điều tra sơ bộ đã ghi nhận sự hiện diện của gần10 loài đỗ quyên, sau đây lá các loài tiêu biểu:

1. Trợ hoa – Tên khác: Hoa chuông đỏ, Đỗ quyên Hòn Bà Tên khoa học: Enkianthus quinqueflorus Lour.

(Rhododendron honbanianum A.Chev. ex Dop)

Trước đây từng được xếp vào chi Rhododendron (Chevalier, 1930), nhưng sau đó xác định lại thuộc chi Enkianthus (Loureiro, 1790).

Cây bụi, cao 4-6 m. Cụm hoa: tán, mọc ở đầu cành, gồm4-6 hoa.

Mùa hoa: tháng 2-3, mùa quả chín: tháng 5-6. Hoa màu hồng đỏ, phía gốc cuống có các lá hoa màu đỏ; tràng hình chuông, rộng khoảng 1 cm, khi tàn chuyển dần sang màu trắng. Quả nang hình trứng, cao 1 cm, có 5 cạnh.

Phân bố ở Hòn Bà, Sơn Thái (Khánh Vĩnh), ở độ cao 1.400-1.500m,mọc rãi rác dưới tán rừng dày ẩm thường xanh á nhiệt đới, có khi mọc tập trung thành từng quần thể nhỏ. Hàng năm, cây ra hoa tập trung ngay sau Tết Nguyên đán tạo nên cảnh quan rất đẹp mắt.

2

2. Đỗ quyên Nha Trang

Tên khoa học: Rhododendron nhatrangensis Dop.

Cây gỗ nhỏ, cao đến 8 m, đường kính thân khoảng 25 cm. Phát hoa là tản phòng, gồm 10-12 hoa. Hoa to, tràng rộng 6 cm, có đốm, khi mới nở có màu hồng sau chuyển dần sang trắng. Mùa ra hoa: tháng 3-4, quả chín tháng 6-7.

Là loài đặc hữu của Hòn Bà, mọc ở độ cao khoảng 1.500 m.

3

3. Đỗ quyên Kloss

Tên khoa học: Rhododendron klossii Ridl.

Cây gỗ nhỏ, cao khoảng 10 m, đường kính thân khoảng 20 cm. Tản phòng 3- 5 hoa, tràng màu trắng, rộng 5 cm, cánh giữa có đốm nâu vàng mặt trong.

Mùa ra hoa: tháng 3-4.

Phân bố ở độ cao 1.500 m tại Hòn Bà, thích hợp với khí hậu ẩm mát, nhiều sương mù, trên đất có lớp mùn dày xốp.

4

4. Đỗ quyên hồng

Tên khoa học: Rhododendron sp.

Cây gỗ nhỏ, cao trên 10 m, đường kính thân 30 cm. Tản phòng10-12 hoa, tràng màu hồng, rộng 6 cm, cánh giữa có đốm nâu vàng mặt trong. Mùa ra hoa: tháng 3-4.

Phân bố ở độ cao 1.500 m tại Hòn Bà, mọc cùng khu vực với Đỗ quyên Kloss. Đây là loài hiếm, chưa xác định được tên khoa học.

5

5. Đỗ quyên Chevalier

Tên khoa học: Rhododendron chevalieri Dop.

Loài cây phụ sinh, thân gỗ nhỏ, cao 2-3m. Lá mọc thành luân sinh 4-6, mặt dưới lá có nhiều tuyến. Hoa tự tán, 2-4 hoa, tràng có màu vàng ở phần ống, phía ngoài hơi trắng; hoa nhỏ, rộng khoảng 3 cm. Mùa ra hoa: tháng 10-11.

Phân bố ở độ cao khoảng 1.500m, trong rừng dày ẩm thường xanh á nhiệt đới tại Hòn Bà và Sơn Thái.

6

6. Đỗ quyên Sơn Thái

Tên khoa học: Rhododendron cf. javanicum Dop.

Loài cây phụ sinh, thân gỗ nhỏ, cao 2-3 m. Hoa tự tán, rộng đến 40 cm, gồm 16-20 hoa, tràng có màu đỏ cam; hoa to, cao khoảng 7-8cm. Mùa ra hoa: tháng 8-9.

Phân bố ở độ cao khoảng 1.300-1.400 m, trong rừng dày ẩm thường xanh á nhiệt đới tại Sơn Thái. Loài này cũng chưa đủ cơ sở để xác định tên.

7

7. Đỗ quyên rạng rỡ

Tên khoa học: Rhododendron triumphans Yer. & Che.

Là loài phụ sinh thân gỗ rất hiếm gặp, do BS. A. Yersin cùng nhà thực vật học Chevalier phát hiện và định danh năm 1929 tại đỉnh Hòn Bà.

Cây có khả năng sống bám vào cây gỗ khác, mọc ở đoạn cành cao đến 20m. Loài này ít phát triển về chiều cao, thường khoảng 2 m, đường kính thân 1-2 cm. Hoa tự là tản phòng, rộng đến 30 cm, gồm 8-12 hoa màu cam đẹp rực rỡ, hoa to, cánh hoa đến 8 cm. Mùa ra hoa: tháng 8-9.

Phân bố ở cao độ từ 1.300-1.400m tại Hòn Bà, tái sinh tự nhiên kém. Có thể

đây là loài đặc hữu của Việt Nam.

8

Đề xuất bảotồn

Đỗ quyên mọc tự nhiên và sinh trưởng tốt ở những vùng núi cao có khí hậu á nhiệt đới. Sự hiện diện của các loài đỗ quyên góp phần nâng cao đa dạng sinh học tại Khánh Hòa. Qua khảo sát sơ bộ, tình trạng phân bố của nhóm loài này đã tạo nên những bất ngờ thú vị do mức độ phong phú và tính đặc hữu khá cao. Một vài loài cần phải được thu mẫu để giám định danh pháp.

Đỗ quyên không chỉ là loài cây cảnh, cho hoa đẹp mà còn có các giá trị khác (dược liệu, hệ sinh thái). Hoa đỗ quyên rất được yêu thích vì nhiều màu sắc rực rỡ và lâu tàn. Trong số đó, có loài thường nở hoa vào mùa xuân tạo nên cảnh quan tươi đẹp, đầy sức sống.

Cần xúc tiến chương trình bảo tồn đỗ quyên trên cơ sở nghiên cứu kỹ về đặc điểm sinh thái và phân bố của chúng. Chú trọng việc nhân giống và phát triển gây trồng rộng rãi. Tại nhiều nước trên thế giới, đỗ quyên có giá trị xuất khẩu cao, nhờ lai tạo thành công nhiều giống mới, được thuần hóa để có thể trồng cả ở vùng núi và đồng bằng.

Vấn đề này mở ra triễn vọng vừa bảo tồn nguồn gen các loài đỗ quyên quý hiếm vừa có thể phát triển sản xuất kinh doanh loài cây cảnh rất được ưa chuộng này./.

Trần Giỏi

Tháng 01/2013